در ابتدای این بخش از خطبه یعنی در قسمت «فَانْظُرْ أَیُّهَا السَّائِلُ فَمَا دَلَّکَ الْقُرْآنُ عَلَیْهِ مِنْ صِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِهِ وَاسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَایَتِهِ وَمَا کَلَّفَکَ الشَّیْطَانُ عِلْمَهُ مِمَّا لَیْسَ فِی الْکِتَابِ عَلَیْکَ فَرْضُهُ وَلَا فِی سُنَّهِ النَّبِیِّ صلى الله علیه وآله وَأَئِمَّهِ الْهُدَى أَثَرُهُ فَکِلْ عِلْمَهُ إِلَى اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَإِنَّ ذَلِکَ مُنْتَهَى حَقِّ اللَّهِ عَلَیْکَ وَاعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ هُمُ الَّذِینَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ السُّدَدِ الْمَضْرُوبَهِ دُونَ الْغُیُوبِ الْإِقْرَارُ بِجُمْلَهِ مَا جَهِلُوا تَفْسِیرَهُ مِنَ الْغَیْبِ الْمَحْجُوبِ فَمَدَحَ اللَّهُ تَعَالَى اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ یُحِیطُوا بِهِ عِلْماً وَسَمَّى تَرْکَهُمُ التَّعَمُّقَ فِیمَا لَمْ یُکَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْ کُنْهِهِ رُسُوخاً فَاقْتَصِرْ عَلَى ذَلِکَ وَلَا تُقَدِّرْ عَظَمَهَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَى قَدْرِ عَقْلِکَ فَتَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ» جملات امری می‌باشند و به دنبال آن یعنی در قسمت: «هُوَ الْقَادِرُ الَّذِی ………. فَتَکُونَ مَحْدُوداً مُصَرَّفاً» جملاتی آماده که غرض از آن تنبیه می‌باشند. امام‌(ع) در این قسمت از خطبه با اشاره دادن به نشانه‌های خداوند که در جهان است مردم را آگاه ومتنبه می‌کند که همه‌ی این‌ها بر وجود خداوند گواهی می‌دهد. پس با اندکی اندیشه در این جهان می‌توان پی به وجود خداوند برد. از جمله آن می‌توان به این جملات اشاره نمود: «فَصَارَ کُلُّ مَا خَلَقَ حُجَّهً لَهُ وَدَلِیلًا عَلَیْهِ وَإِنْ کَانَ خَلْقاً صَامِتاً فَحُجَّتُهُ بِالتَّدْبِیرِ نَاطِقَهٌ».
و قسمت پایانی خطبه یعنی قسمت: «و منها: قَدَّرَ مَا خَلَقَ فَأَحْکَمَ تَقْدِیرَهُ وَدَبَّرَهُ فَأَلْطَفَ تَدْبِیرَهُ وَوَجَّهَهُ لِوِجْهَتِهِ فَلَمْ یَتَعَدَّ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ وَلَمْ یَقْصُرْ دُونَ الِانْتِهَاءِ إِلَى غَایَتِهِ وَلَمْ یَسْتَصْعِبْ إِذْ أُمِرَ بِالْمُضِیِّ عَلَى إِرَادَتِهِ فَکَیْفَ وَإِنَّمَا صَدَرَتِ الْأُمُورُ عَنْ مَشِیئَتِهِ الْمُنْشِئُ أَصْنَافَ الْأَشْیَاءِ بِلَا رَوِیَّهِ فِکْرٍ آلَ إِلَیْهَا وَلَا قَرِیحَهِ غَرِیزَهٍ أَضْمَرَ عَلَیْهَا وَلَا تَجْرِبَهٍ أَفَادَهَا مِنْ حَوَادِثِ الدُّهُورِ وَلَا شَرِیکٍ أَعَانَهُ عَلَى ابْتِدَاعِ عَجَائِبِ الْأُمُورِ فَتَمَّ خَلْقُهُ بِأَمْرِهِ وَأَذْعَنَ لِطَاعَتِهِ وَأَجَابَ إِلَى دَعْوَتِهِ لَمْ یَعْتَرِضْ دُونَهُ رَیْثُ الْمُبْطِئِ وَلَا أَنَاهُ الْمُتَلَکِّئِ فَأَقَامَ مِنَ الْأَشْیَاءِ أَوَدَهَا وَنَهَجَ حُدُودَهَا وَلَاءَمَ بِقُدْرَتِهِ بَیْنَ مُتَضَادِّهَا وَوَصَلَ أَسْبَابَ قَرَائِنِهَا وَفَرَّقَهَا أَجْنَاساً مُخْتَلِفَاتٍ فِی الْحُدُودِ وَالْأَقْدَارِ وَالْغَرَائِزِ وَالْهَیْئَاتِ بَدَایَا خَلَائِقَ أَحْکَمَ صُنْعَهَا وَفَطَرَهَا عَلَى مَا أَرَادَ وَابْتَدَعَهَا» باز غرض از جملات این قسمت تنبیه است. چرا که امام‌(ع) با بیان اوصاف این جهان و نظمی که در این جهان است به مردم می‌فهماند این نظم جهان همه دلیل و نشانه‌ای است بر وجود آفریدگاری بی همتا است. و امام‌(ع) قصد دارند مردم را متنبه کند که در جهان دقت کنند چرا که این جهان با این همه نظم آفریدگاری دارد. و هر معلولی حتماً دارای علتی است. و این خداست که دستور داد به موجودات که وجود داشته باشند و بر همه چیز احاطه دارد. از جمله آن می‌توان به این جملات اشاره نمود: «فَأَقَامَ مِنَ الْأَشْیَاءِ أَوَدَهَا وَنَهَجَ حُدُودَهَا وَلَاءَمَ بِقُدْرَتِهِ بَیْنَ مُتَضَادِّهَا وَوَصَلَ أَسْبَابَ قَرَائِنِهَا.»
بخش سوم:
وَنَظَمَ بِلَا تَعْلِیقٍ رَهَوَاتِ فُرَجِهَا. وَلَاحَمَ صُدُوعَ انْفِرَاجِهَا وَوَشَّجَ بَیْنَهَا وَبَیْنَ أَزْوَاجِهَا. وَذَلَّلَ لِلْهَابِطِینَ بِأَمْرِهِ وَالصَّاعِدِینَ بِأَعْمَالِ خَلْقِهِ حُزُونَهَ مِعْرَاجِهَا. وَنَادَاهَا بَعْدَ إِذْ هِیَ دُخَانٌ. فَالْتَحَمَتْ عُرَى أَشْرَاجِهَا. وَفَتَقَ بَعْدَ الِارْتِتَاقِ صَوَامِتَ أَبْوَابِهَا. وَأَقَامَ رَصَداً مِنَ الشُّهُبِ الثَّوَاقِبِ عَلَى نِقَابِهَا. وَأَمْسَکَهَا مِنْ أَنْ تُمُورَ فِی خَرْقِ الْهَوَاءِ بِأَیْدِهِ. وَأَمَرَهَا أَنْ تَقِفَ مُسْتَسْلِمَهً لِأَمْرِهِ. وَجَعَلَ شَمْسَهَا آیَهً مُبْصِرَهً لِنَهَارِهَا وَقَمَرَهَا آیَهً مَمْحُوَّهً مِنْ لَیْلِهَا وَأَجْرَاهُمَا فِی مَنَاقِلِ مَجْرَاهُمَا. وَقَدَّرَ سَیْرَهُمَا فِی مَدَارِجِ دَرَجِهِمَا. لِیُمَیِّزَ بَیْنَ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ بِهِمَا. وَلِیُعْلَمَ عَدَدُ السِّنِینَ وَالْحِسَابُ بِمَقَادِیرِهِمَا. ثُمَّ عَلَّقَ فِی جَوِّهَا فَلَکَهَا. وَنَاطَ بِهَا زِینَتَهَا مِنْ خَفِیَّاتِ دَرَارِیِّهَا وَمَصَابِیحِ کَوَاکِبِهَا وَرَمَى مُسْتَرِقِی السَّمْعِ بِثَوَاقِبِ شُهُبِهَا وَأَجْرَاهَا عَلَى أَذْلَالِ تَسْخِیرِهَا مِنْ ثَبَاتِ ثَابِتِهَا وَمَسِیرِ سَائِرِهَا وَهُبُوطِهَا وَصُعُودِهَا. وَنُحُوسِهَا وَسُعُودِهَا.
فضای باز و پستی و بلندی و فاصله‌های وسیع آسمان هارا بدون اینکه بر چیزی تکیه کند نظام بخشید و شکاف‌های آن را بهم آورد و هر یک را با آنچه که تناسب داشت و جفت بود پیوند داد و دشواری فرود آمدن و برخاستن را بر فرشتگانی که فرمان او را به خلق رسانند یا اعمال بندگان را بالا برند آسان کرد. درحالی که آسمان به صورت دود و بخار بود به آن فرمان داد پس رابطه‌های آن را برقرار ساخت سپس آنها را از هم جدا کرد و بین آنها فاصله انداخت و بر هر راهی و شکافی از آسمان نگهبانی از شهاب‌های روشن گماشت و با دست قدرت آنها را از حرکت ناموزون در فضا نگهداشت و دستور فرمود تا برابر فرمانش تسلیم باشند. و آفتاب را نشانه روشنی بخش روز و ماه را با نوری کمرنگ برای تاریکی شب‌ها قرارداد و آن دو را در مسیر حرکت خویش به حرکت در آورد و حرکت آن دو را دقیق اندازه گیری کرد تا در درجات تعیین شده حرکت کنند که بین شب‌ها قرار داد و آن دو را در مسیر حرکت خویش به حرکت درآورد و حرکت آن دو را دقیق اندازه گیری کرد تا در درجات تعیین شده حرکت کنند که بین شب و روز تفاوت باشد و قابل تشخیص شود و با رفت و آمدن آن‌ها شماره سالها و اندازه گیری زمان ممکن باشد. پس در فضای هر آسمان فلک آن را آفرید و زینتی از گوهرهای تابنده و ستارگان درخشنده بیار است و آنان را که خواستند اسرار آسمان‌ها را دزدانه دریابند با شهاب‌های سوزان تیرباران کرد و تمامی ستارگان از ثابت و استوار و گردنده و بی قرار فرود آینده و بالا رونده و نگران کننده و شادی آفرین را تسلیم اوامر خود فرمود.‌(دشتی؛ ۱۳۷۹: ۱۶۱).
غرض از جملات این بخش از خطبه ۹۱ تنبیه است. امام‌(ع) با بیان صفات آسمانی و ماه و خورشید و ستارگان و نظمی که در بین آنها وجود دارد قصد دارد که مردم را آگاه نماید که این آسمان با همه‌ی وسعت و بزرگی و نظمش دارای خالقی است و خود به خود به وجود نیامده است. و نیرو و قدرت همه این‌ها در دست خداوند است. مثل چنین جمله‌ای: «وَجَعَلَ شَمْسَهَا آیَهً مُبْصِرَهً لِنَهَارِهَا وَقَمَرَهَا آیَهً مَمْحُوَّهً مِنْ لَیْلِهَا.»
بخش چهارم:
ثُمَّ خَلَقَ سُبْحَانَهُ لِإِسْکَانِ سَمَاوَاتِهِ. وَعِمَارَهِ الصَّفِیحِ الْأَعْلَى مِنْ مَلَکُوتِهِ خَلْقاً بَدِیعاً مِنْ مَلَائِکَتِهِ. وَمَلَأَ بِهِمْ فُرُوجَ فِجَاجِهَا. وَحَشَا بِهِمْ فُتُوقَ أَجْوَائِهَا. وَبَیْنَ فَجَوَاتِ تِلْکَ الْفُرُوجِ زَجَلُ الْمُسَبِّحِینَ مِنْهُمْ فِی حَظَائِرِ الْقُدُسِ، وَسُتُرَاتِ الْحُجُبِ وَسُرَادِقَاتِ الْمَجْدِ. وَوَرَاءَ ذَلِکَ الرَّجِیجِ الَّذِی تَسْتَکُّ مِنْهُ الْأَسْمَاعُ سُبُحَاتُ نُورٍ تَرْدَعُ الْأَبْصَارَ عَنْ بُلُوغِهَا. فَتَقِفُ خَاسِئَهً عَلَى حُدُودِهَا. وَأَنْشَأَهُمْ عَلَى صُوَرٍ مُخْتَلِفَاتٍ، وَأَقْدَارٍ مُتَفَاوِتَاتٍ. «أُولِی أَجْنِحَهٍ» تُسَبِّحُ جَلَالَ عِزَّتِهِ. لَا یَنْتَحِلُونَ مَا ظَهَرَ فِی الْخَلْقِ مِنْ صُنْعِهِ. وَلَا یَدَّعُونَ أَنَّهُمْ یَخْلُقُونَ شَیْئاً مَعَهُ مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ. بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ. لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ جَعَلَهُمُ اللَّهُ فِیمَا هُنَالِکَ أَهْلَ الْأَمَانَهِ عَلَى وَحْیِهِ. وَحَمَّلَهُمْ إِلَى الْمُرْسَلِینَ وَدَائِعَ أَمْرِهِ وَنَهْیِهِ. وَعَصَمَهُمْ مِنْ رَیْبِ الشُّبُهَاتِ. فَمَا مِنْهُمْ زَائِغٌ عَنْ سَبِیلِ مَرْضَاتِهِ. وَأَمَدَّهُمْ بِفَوَائِدِ الْمَعُونَهِ وَأَشْعَرَ قُلُوبَهُمْ تَوَاضُعَ إِخْبَاتِ السَّکِینَهِ وَفَتَحَ لَهُمْ أَبْوَاباً ذُلُلًا إِلَى تَمَاجِیدِهِ. وَنَصَبَ لَهُمْ مَنَاراً وَاضِحَهً عَلَى أَعْلَامِ تَوْحِیدِهِ. لَمْ تُثْقِلْهُمْ مُؤْصِرَاتُ الْآثَامِ. وَلَمْ تَرْتَحِلْهُمْ عُقَبُ اللَّیَالِی وَالْأَیَّامِ. وَلَمْ تَرْمِ الشُّکُوکُ بِنَوَازِعِهَا عَزِیمَهَ إِیمَانِهِمْ. وَلَمْ تَعْتَرِکِ الظُّنُونُ عَلَى مَعَاقِدِ یَقِینِهِمْ وَلَا قَدَحَتْ قَادِحَهُ الْإِحَنِ فِیمَا بَیْنَهُمْ. وَلَا سَلَبَتْهُمُ الْحَیْرَهُ مَا لَاقَ مِنْ مَعْرِفَتِهِ بِضَمَائِرِهِمْ. وَمَا سَکَنَ مِنْ عَظَمَتِهِ وَهَیْبَهِ جَلَالَتِهِ فِی أَثْنَاءِ صُدُورِهِمْ. وَلَمْ تَطْمَعْ فِیهِمُ الْوَسَاوِسُ فَتَقْتَرِعَ بِرَیْنِهَا عَلَى فِکْرِهِمْ. وَمِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی خَلْقِ الْغَمَامِ الدُّلَّحِ، وَفِی عِظَمِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ وَفِی قَتْرَهِ الظَّلَامِ الْأَیْهَمِ. وَمِنْهُمْ مَنْ قَدْ خَرَقَتْ أَقْدَامُهُمْ تُخُومَ الْأَرْضِ السُّفْلَى فَهِیَ کَرَایَاتٍ بِیضٍ قَدْ نَفَذَتْ فِی مَخَارِقِ الْهَوَاءِ. وَتَحْتَهَا رِیحٌ هَفَّافَهٌ تَحْبِسُهَا عَلَى حَیْثُ انْتَهَتْ مِنَ الْحُدُودِ الْمُتَنَاهِیَهِ. قَدِ اسْتَفْرَغَتْهُمْ أَشْغَالُ عِبَادَتِهِ وَوَصَلَتْ حَقَائِقُ الْإِیمَانِ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَعْرِفَتِهِ. وَقَطَعَهُمُ الْإِیقَانُ بِهِ إِلَى الْوَلَهِ إِلَیْهِ وَلَمْ تُجَاوِزْ رَغَبَاتُهُمْ مَا عِنْدَهُ إِلَى مَا عِنْدَ غَیْرِهِ. قَدْ ذَاقُوا حَلَاوَهَ مَعْرِفَتِهِ وَشَرِبُوا بِالْکَأْسِ الرَّوِیَّهِ مِنْ مَحَبَّتِهِ وَتَمَکَّنَتْ مِنْ سُوَیْدَاءِ قُلُوبِهِمْ وَشِیجَهُ خِیفَتِهِ فَحَنَوْا بِطُولِ الطَّاعَهِ اعْتِدَالَ ظُهُورِهِمْ. وَلَمْ یُنْفِدْ طُولُ الرَّغْبَهِ إِلَیْهِ مَادَّهَ تَضَرُّعِهِمْ وَلَا أَطْلَقَ عَنْهُمْ عَظِیمُ الزُّلْفَهِ رِبَقَ خُشُوعِهِمْ وَلَمْ یَتَوَلَّهُمُ الْإِعْجَابُ فَیَسْتَکْثِرُوا مَا سَلَفَ مِنْهُمْ. وَلَا تَرَکَتْ لَهُمُ اسْتِکَانَهُ الْإِجْلَالِ نَصِیباً فِی تَعْظِیمِ حَسَنَاتِهِمْ. وَلَمْ تَجْرِ الْفَتَرَاتُ فِیهِمْ عَلَى طُولِ دُءُوبِهِمْ وَلَمْ تَغِضْ رَغَبَاتُهُمْ فَیُخَالِفُوا عَنْ رَجَاءِ رَبِّهِمْ وَلَمْ تَجِفَّ لِطُولِ الْمُنَاجَاهِ أَسَلَاتُ أَلْسِنَتِهِمْ وَلَا مَلَکَتْهُمُ الْأَشْغَالُ فَتَنْقَطِعَ بِهَمْسِ الْجُؤَارِ إِلَیْهِ أَصْوَاتُهُمْ وَلَمْ تَخْتَلِفْ فِی مَقَاوِمِ الطَّاعَهِ مَنَاکِبُهُمْ. وَلَمْ یَثْنُوا إِلَى رَاحَهِ التَّقْصِیرِ فِی أَمْرِهِ رِقَابَهُمْ. وَلَا تَعْدُو عَلَى عَزِیمَهِ جِدِّهِمْ بَلَادَهُ الْغَفَلَاتِ، وَلَا تَنْتَضِلُ فِی هِمَمِهِمْ خَدَائِعُ الشَّهَوَاتِ. قَدِ اتَّخَذُوا ذَا الْعَرْشِ ذَخِیرَهً لِیَوْمِ فَاقَتِهِمْ. وَیَمَّمُوهُ عِنْدَ انْقِطَاعِ الْخَلْقِ إِلَى الْمَخْلُوقِینَ بِرَغْبَتِهِمْ. لَا یَقْطَعُونَ أَمَدَ غَایَهِ عِبَادَتِهِ. وَلَا یَرْجِعُ بِهِمُ الِاسْتِهْتَارُ بِلُزُومِ طَاعَتِهِ إِلَّا إِلَى مَوَادَّ مِنْ قُلُوبِهِمْ غَیْرِ مُنْقَطِعَهٍ مِنْ رَجَائِهِ وَمَخَافَتِهِ. لَمْ تَنْقَطِعْ أَسْبَابُ الشَّفَقَهِ مِنْهُمْ فَیَنُوا فِی جِدِّهِمْ وَلَمْ تَأْسِرْهُمُ الْأَطْمَاعُ فَیُؤْثِرُوا وَشِیکَ السَّعْیِ عَلَى اجْتِهَادِهِمْ. لَمْ یَسْتَعْظِمُوا مَا مَضَى مِنْ أَعْمَالِهِمْ. وَلَوِ اسْتَعْظَمُوا ذَلِکَ لَنَسَخَ الرَّجَاءُ مِنْهُمْ شَفَقَاتِ وَجَلِهِمْ. وَلَمْ یَخْتَلِفُوا فِی رَبِّهِمْ بِاسْتِحْوَاذِ الشَّیْطَانِ عَلَیْهِمْ. وَلَمْ یُفَرِّقْهُمْ سُوءُ التَّقَاطُعِ. وَلَا تَوَلَّاهُمْ غِلُّ التَّحَاسُدِ. وَلَا تَشَعَّبَتْهُمْ مَصَارِفُ الرِّیَبِ وَلَا اقْتَسَمَتْهُمْ أَخْیَافُ الْهِمَمِ. فَهُمْ أُسَرَاءُ إِیمَانٍ لَمْ یَفُکَّهُمْ مِنْ رِبْقَتِهِ زَیْغٌ وَلَا عُدُولٌ وَلَا وَنًى وَلَا فُتُورٌ. وَلَیْسَ فِی أَطْبَاقِ السَّمَاءِ مَوْضِعُ إِهَابٍ إِلَّا وَعَلَیْهِ مَلَکٌ سَاجِدٌ. أَوْ سَاعٍ حَافِدٌ. یَزْدَادُونَ عَلَى طُولِ الطَّاعَهِ بِرَبِّهِمْ عِلْماً. وَتَزْدَادُ عِزَّهُ رَبِّهِمْ فِی قُلُوبِهِمْ عِظَماً.
سپس خداوند سبحان براى سکونت بخشیدن در آسمان‌ها و آباد ساختن بالاترین قسمت از ملکوت خویش، فرشتگانی شگفت آفرید، و تمام شکاف‌ها و راه‌های گشاده‌ی آسمان با فرشتگان پر کرد، و فاصله‌ی جو آسمان را از آن‌ها گستراند، که هم اکنون صدای تسبیح آن‌ها فضای آسمان را پر کرده، در بارگاه قدس، درون پرده‌های حجاب و صحنه‌های مجد و عظمت پروردگار طنین‌انداز است. در ماورای آن‌ها زلزله‌هایی است که گوش‌ها را کر می‌کند و شعاع‌های خیره‌کننده‌ی نور، که چشم‌ها را از دیدن باز می‌دارد و ناچار خیره بر جای خویش می‌ماند. خدا فرشتگان را در صورت‌های مختلف و اندازه‌های گوناگون آفرید و بال و پرهایی برای آن‌ها قرار داد، آن‌ها که همواره در تسبیح جلال و عزت پروردگار به سر می‌برند، چیزی از شگفتی‌های آفرینش پدیده‌ها را به خود نسبت نمی‌دهند و در آن‌چه از آفرینش پدیده‌ها که خاص خداست، ادعایی ندارند.” بلکه بندگانی بزرگوارند، که در سخن گفتن از او پیشی نمی‌گیرند و به فرمان الهی عمل می‌کند”. خدا فرشتگان را امین وحی خود قرار داد، و برای رساندن پیمان امر و نهی خود به پیامبران، از آن‌ها استفاده کرد و روانه‌ی زمین کرده آن‌ها را از تردید و شبهات مصونیت بخشید، که هیچ کدام از فرشتگان از راه رضای حق منحرف نمی‌گردند. آن‌ها را از یاری خویش بهره‌مند ساخت، دل‌هایشان را در پوششی از تواضع و فروتنی و خشوع و آرامش درآورد. درهای آسمان را بر رویشان گشود تا خدا را به بزرگی بستایند و برای آن‌ها نشانه‌هایی روشن قرار داد تا به توحید او بال گشایند سنگینی‌های گناهان هرگز آن‌ها را در انجام وظیفه دلسرد نساخت و گذشت شب و روز آن‌ها را به سوی مرگ سوق نداد، تیرهای شک و تردید خلل در ایمانشان ایجاد نکرد، و شک و گمان در پایگاه یقین آن‌ها راه نیافت و آتش کینه در دل‌هایشان شعله‌ور نگردید، حیرت و سرگردانی آن‌ها را از ایمانی که دارند و آن‌چه از هیبت و جلال خداوندی که در دل نهادند جدا نساخت و وسوسه‌ها در آن‌ها راه نیافته تا شک و تردید بر آن‌ها تسلط یابد. گروهی از فرشتگان در آفرینش ابرهای پرآب، و در آفرینش کوه‌های عظیم و سربلند خلقت ظلمت و تاریکی نقش دارند و گروهی دیگر قدم‌هایشان تا ژرفای زمین پایین رفته، و چونان پرچم‌های سفیدی دل فضا را شکافته‌اند، و در زیر آن بادهایی است که به نرمی حرکت کرده و در مرزهای مشخصی نگاهش می‌دارد.
اشتغال به عبادت پروردگار فرشتگان را از دیگر کارها بازداشته است و حقیقت ایمان میان آنها و معرفت حق ، پیوند لازم ایجاد کرد نعمت یقین آنا را شیدای حق گردانید که به غیر خدا هیچ علاقه‌ای ندارند شیرینی معرفت خدا را چشیده و از جام محبت پروردگار سیراب شدند ترس و خوف الهی در ژرفای جان فرشتگان راه یافته و از فراوانی عبادت قامتشان خمیده و شوق و رغبت فراوان  از زاری و گریه شان نکاسته است مقام والای فرشتگان از خشوع و فروتنی آنان کم نکرد و غرور و خود بینی دامنگیر شان نگردید تا اعمال نیکوی گذشته را شماره کنند و سهمی از بزرگی و بزرگواری برای خود تصور نمایند گذشت زمان آنان را از انجام وظایف پیاپی نرنجانده و از شوق و رغبتشان نکاسته تا از پروردگار خویش نا امید گردند از مناجات‌های طولانی ، خسته نشده  و اشتغال به غیر خدا آنها را تحت تسلط خود در نیاورده است و از فریاد استغاثه و زاری آنها فروکش نکرده و در مقام عبادت و نیایش دوش به دوش هم ایستاده اند راحت طلبی انها را به کوتاهی درانجام دستوراش وادار نساخته و کودنی و غفلت و فراموشی بر تلاش و کوشش و عزم راسخ فرشتگان راه نمی یابد و فریب‌های شهوت، همت‌های بلند شان را تیر باران نمی‌کند فرشتگان،  ایمان به خدای صاحب عرش را، ذخیره روز بی نوایی خود قرار داده و آن هنگام  که خلق به غیر خدا روی می‌آورد، آنها تنها متوجه پروردگار خویشند هیچ گاه عبادت خدا را پایان نمی‌دهند و شوق و علاقه خود را از انجام اوامر الهی و اطاعت پروردگار سست نمی‌کنند آنچه آنان را شیفته اطاعت خدا کرده بذر محبت است که در دل می‌پرورانند و هیچ گاه دل از بیم و امید او بر نمی‌دارند عوامل ترس،آنها را از مسئولیت باز نمی‌دارد تا در انجام وظیفه سستی ورزند طمع‌ها به آنان شبیخون نزده تا تلاش دنیا را بر کار اخرت مقدم دارند اعمال گذشته خود را بزرگ نمی‌شمارند و اگر بزرگ بشمارند امیدوارند و امید فراوان نمی‌گذارد تا از پروردگار ترسی در دل داشته باشند.
فرشتگان درباره پروردگار خویش به جهت وسوسه‌های شیطانی اختلاف نکرده و برخوردهای بد با هم نداشته و راه جدایی نگیرند کینه‌ها و حسادت‌ها در دلشان راه نداشته و عوامل شک و ترید و خواهش نفسانی، آنها را از هم جدا نساخته و افکار گوناگون انان را به تفرقه نکشانده است فرشتگان بندگان ایمانند و طوق بندگی به گردن افکنده و هیچ گاه با شک و تردید و سستی آن را بر زمین نمی‌گذارند در تمام آسمانها جای پوستینی خالی نمی‌توان یافت مگر آن که فرشته‌ای به سجده افتاده یا در کار و تلاش است اطاعت فراوان آنها، بر یقین و معرفتشان نسبت به پروردگار می‌آفزاید و عزت خداوند، عظمت او را، در قلبشان بیشتر می‌نماید.
(دشتی؛ ۱۳۷۹: ۱۶۶-۱۶۱).
قسمتی از این بخش از خطبه یعنی «ثُمَّ خَلَقَ سُبْحَانَهُ …… مِنَ الْحُدُودِ الْمُتَنَاهِیَهِ» به بیان توصیفاتی از فرشتگان می‌پردازد که غرض از آن تنبیه است. امام‌(ع) قصد دارد مردم را آگاه سازد. آفریدگار این فرشتگان با این اوصاف منحصر به فرد پروردگاری بی‌همتا و با مجد و عظمت است. از جمله این جملات عبارتند از: «وَمِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِی خَلْقِ الْغَمَامِ الدُّلَّحِ وَفِی عِظَمِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ وَفِی قَتْرَهِ الظَّلَامِ الْأَیْهَمِ» و قسمتی دیگر از این بخش از خطبه یعنی «قَدِ اسْتَفْرَغَتْهُمْ أَشْغَالُ عِبَادَتِهِ …… فِی قُلُوبِهِمْ عِظَماً. به بیان صفات نیکوی فرشتگان می‌پردازد که غرض از آن مدح می‌باشد و امام‌(ع) فرشتگان را مدح و ستایش می‌کند. مانند این جملات: «لَا یَقْطَعُونَ أَمَدَ غَایَهِ عِبَادَتِهِ وَلَا یَرْجِعُ بِهِمُ الِاسْتِهْتَارُ بِلُزُومِ طَاعَتِهِ إِلَّا إِلَى مَوَادَّ مِنْ قُلُوبِهِمْ غَیْرِ مُنْقَطِعَهٍ مِنْ رَجَائِهِ وَمَخَافَتِهِ».
بخش پنجم:
کَبَسَ الْأَرْضَ عَلَى مَوْرِ أَمْوَاجٍ مُسْتَفْحِلَهٍ. وَلُجَجِ بِحَارٍ زَاخِرَهٍ. تَلْتَطِمُ أَوَاذِیُّ أَمْوَاجِهَا وَتَصْطَفِقُ مُتَقَاذِفَاتُ أَثْبَاجِهَا وَتَرْغُو زَبَداً کَالْفُحُولِ عِنْدَ هِیَاجِهَا. فَخَضَعَ جِمَاحُ الْمَاءِ الْمُتَلَاطِمِ لِثِقَلِ حَمْلِهَا. وَسَکَنَ هَیْجُ ارْتِمَائِهِ إِذْ وَطِئَتْهُ بِکَلْکَلِهَا. وَذَلَّ مُسْتَخْذِیاً إِذْ تَمَعَّکَتْ عَلَیْهِ بِکَوَاهِلِهَا فَأَصْبَحَ بَعْدَ اصْطِخَابِ أَمْوَاجِهِ سَاجِیاً مَقْهُوراً. وَفِی حَکَمَهِ الذُّلِّ مُنْقَاداً أَسِیراً. وَسَکَنَتِ الْأَرْضُ مَدْحُوَّهً فِی لُجَّهِ تَیَّارِهِ. وَرَدَّتْ مِنْ نَخْوَهِ بَأْوِهِ وَاعْتِلَائِهِ وَشُمُوخِ أَنْفِهِ وَسُمُوِّ غُلَوَائِهِ وَکَعَمَتْهُ عَلَى کِظَّهِ جَرْیَتِهِ فَهَمَدَ بَعْدَ نَزَقَاتِهِ وَلَبَدَ بَعْدَ زَیَفَانِ وَثَبَاتِهِ. فَلَمَّا سَکَنَ هَیْجُ الْمَاءِ مِنْ تَحْتِ أَکْنَافِهَا، وَحَمْلِ شَوَاهِقِ الْجِبَالِ الشُّمَّخِ الْبُذَّخِ عَلَى أَکْتَافِهَا فَجَّرَ یَنَابِیعَ الْعُیُونِ مِنْ عَرَانِینِ أُنُوفِهَا. وَفَرَّقَهَا فِی سُهُوبِ بِیدِهَا وَأَخَادِیدِهَا وَعَدَّلَ حَرَکَاتِهَا بِالرَّاسِیَاتِ مِنْ جَلَامِیدِهَا وَذَوَاتِ الشَّنَاخِیبِ الشُّمِّ مِنْ صَیَاخِیدِهَا. فَسَکَنَتْ مِنَ الْمَیَدَانِ لِرُسُوبِ الْجِبَالِ فِی قِطَعِ أَدِیمِهَا وَتَغَلْغُلِهَا مُتَسَرِّبَهً فِی جَوْبَاتِ خَیَاشِیمِهَا وَرُکُوبِهَا أَعْنَاقَ سُهُولِ الْأَرَضِینَ وَجَرَاثِیمِهَا. وَفَسَحَ بَیْنَ الْجَوِّ وَبَیْنَهَا. وَأَعَدَّ الْهَوَاءَ مُتَنَسَّماً لِسَاکِنِهَا وَأَخْرَجَ إِلَیْهَا أَهْلَهَا عَلَى تَمَامِ مَرَافِقِهَا ثُمَّ لَمْ یَدَعْ جُرُزَ الْأَرْضِ الَّتِی تَقْصُرُ مِیَاهُ الْعُیُونِ عَنْ رَوَابِیهَا وَلَا تَجِدُ جَدَاوِلُ الْأَنْهَارِ ذَرِیعَهً إِلَى بُلُوغِهَا حَتَّى أَنْشَأَ لَهَا نَاشِئَهَ سَحَابٍ تُحْیِی مَوَاتَهَا وَتَسْتَخْرِجُ نَبَاتَهَا. أَلَّفَ غَمَامَهَا بَعْدَ افْتِرَاقِ لُمَعِهِ وَتَبَایُنِ قَزَعِهِ، حَتَّى إِذَا تَمَخَّضَتْ لُجَّهُ الْمُزْنِ فِیهِ. وَالْتَمَعَ بَرْقُهُ فِی کُفَفِهِ وَلَمْ یَنَمْ وَمِیضُهُ فِی کَنَهْوَرِ رَبَابِهِ وَمُتَرَاکِمِ سَحَابِهِ أَرْسَلَهُ سَحّاً مُتَدَارِکاً. قَدْ أَسَفَّ هَیْدَبُهُ، تَمْرِیهِ الْجَنُوبُ دِرَرَ أَهَاضِیبِهِ وَدُفَعَ شَآبِیبِهِ. فَلَمَّا أَلْقَتِ السَّحَابُ بَرْکَ بِوَانَیْهَا، وَبَعَاعَ مَا اسْتَقَلَّتْ بِهِ مِنَ الْعِبْ‏ءِ الْمَحْمُولِ عَلَیْهَا، أَخْرَجَ بِهِ مِنْ هَوَامِدِ الْأَرْضِ النَّبَاتَ وَمِنْ زُعْرِ الْجِبَالِ الْأَعْشَابَ، فَهِیَ تَبْهَجُ بِزِینَهِ رِیَاضِهَا وَتَزْدَهِی بِمَا أُلْبِسَتْهُ مِنْ رَیْطِ أَزَاهِیرِهَا، وَحِلْیَهِ مَا سُمِطَتْ بِهِ مِنْ نَاضِرِ أَنْوَارِهَا وَجَعَلَ ذَلِکَ بَلَاغاً لِلْأَنَامِ. وَرِزْقاً لِلْأَنْعَامِ وَخَرَقَ الْفِجَاجَ فِی آفَاقِهَا وَأَقَامَ الْمَنَارَ لِلسَّالِکِینَ عَلَى جَوَادِّ طُرُقِهَا. فَلَمَّا مَهَدَ أَرْضَهُ وَأَنْفَذَ أَمْرَهُ. اخْتَارَ آدَمَ علیه السلام خِیرَهً مِنْ خَلْقِهِ. وَجَعَلَهُ أَوَّلَ جِبِلَّتِهِ وَأَسْکَنَهُ جَنَّتَهُ وَأَرْغَدَ فِیهَا أُکُلَهُ، وَأَوْعَزَ إِلَیْهِ فِیمَا نَهَاهُ عَنْهُ. وَأَعْلَمَهُ أَنَّ فِی الْإِقْدَامِ عَلَیْهِ التَّعَرُّضَ لِمَعْصِیَتِهِ. وَالْمُخَاطَرَهَ بِمَنْزِلَتِهِ. فَأَقْدَمَ عَلَى مَا نَهَاهُ عَنْهُ مُوَافَاهً لِسَابِقِ عِلْمِهِ فَأَهْبَطَهُ بَعْدَ التَّوْبَهِ لِیَعْمُرَ أَرْضَهُ بِنَسْلِهِ وَلِیُقِیمَ الْحُجَّهَ بِهِ عَلَى عِبَادِهِ. وَلَمْ یُخْلِهِمْ بَعْدَ أَنْ قَبَضَهُ مِمَّا یُؤَکِّدُ عَلَیْهِمْ حُجَّهَ رُبُوبِیَّتِهِ، وَیَصِلُ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَعْرِفَتِهِ، بَلْ تَعَاهَدَهُمْ بِالْحُجَجِ عَلَى أَلْسُنِ الْخِیَرَهِ مِنْ أَنْبِیَائِهِ وَمُتَحَمِّلِی وَدَائِعِ رِسَالَاتِهِ، قَرْناً فَقَرْناً حَتَّى تَمَّتْ بِنَبِیِّنَا مُحَمَّدٍ صلى الله علیه وآله حُجَّتُهُ، وَبَلَغَ الْمَقْطَعَ عُذْرُهُ وَنُذُرُهُ. وَقَدَّرَ الْأَرْزَاقَ فَکَثَّرَهَا وَقَلَّلَهَا. وَقَسَّمَهَا عَلَى الضِّیقِ وَالسَّعَهِ فَعَدَلَ فِیهَا لِیَبْتَلِیَ مَنْ أَرَادَ بِمَیْسُورِهَا وَمَعْسُورِهَا. وَلِیَخْتَبِرَ بِذَلِکَ الشُّکْرَ وَالصَّبْرَ مِنْ غَنِیِّهَا وَفَقِیرِهَا. ثُمَّ قَرَنَ بِسَعَتِهَا عَقَابِیلَ فَاقَتِهَا، وَبِسَلَامَتِهَا طَوَارِقَ آفَاتِهَا، وَبِفُرَجِ أَفْرَاحِهَا غُصَصَ أَتْرَاحِهَا، وَخَلَقَ الْآجَالَ فَأَطَالَهَا وَقَصَّرَهَا. وَقَدَّمَهَا وَأَخَّرَهَا. وَوَصَلَ بِالْمَوْتِ أَسْبَابَهَا. وَجَعَلَهُ خَالِجاً لِأَشْطَانِهَا وَقَاطِعاً لِمَرَائِرِ أَقْرَانِهَا. عَالِمُ السِّرِّ مِنْ ضَمَائِرِ الْمُضْمِرِینَ. وَنَجْوَى الْمُتَخَافِتِینَ. وَخَوَاطِرِ رَجْمِ الظُّنُونِ، وَعُقَدِ عَزِیمَاتِ الْیَقِینِ. وَمَسَارِقِ إِیمَاضِ الْجُفُونِ. وَمَا ضَمِنَتْهُ أَکْنَانُ الْقُلُوبِ وَغَیَابَاتُ الْغُیُوبِ، وَمَا أَصْغَتْ لِاسْتِرَاقِهِ مَصَائِخُ الْأَسْمَاعِ وَمَصَایِفُ الذَّرِّ وَمَشَاتِی الْهَوَامِّ وَرَجْعِ الْحَنِینِ مِنَ الْمُولَهَاتِ وَهَمْسِ الْأَقْدَامِ. وَمُنْفَسَحِ الثَّمَرَهِ مِنْ وَلَائِجِ غُلُفِ الْأَکْمَامِ، وَمُنْقَمَعِ الْوُحُوشِ مِنْ غِیرَانِ الْجِبَالِ وَأَوْدِیَتِهَا. وَمُخْتَبَإِ الْبَعُوضِ بَیْنَ سُوقِ الْأَشْجَارِ وَأَلْحِیَتِهَا، وَمَغْرِزِ الْأَوْرَاقِ مِنَ الْأَفْنَانِ، وَمَحَطِّ الْأَمْشَاجِ مِنْ مَسَارِبِ الْأَصْلَابِ، وَنَاشِئَهِ الْغُیُومِ وَمُتَلَاحِمِهَا. وَدُرُورِ قَطْرِ السَّحَابِ فِی مُتَرَاکِمِهَا. وَمَا تَسْفِی الْأَعَاصِیرُ بِذُیُولِهَا وَتَعْفُو الْأَمْطَارُ بِسُیُولِهَا. وَعَوْمِ بَنَاتِ الْأَرْضِ فِی کُثْبَانِ الرِّمَالِ، وَمُسْتَقَرِّ ذَوَاتِ الْأَجْنِحَهِ بِذُرَا شَنَاخِیبِ الْجِبَالِ، وَتَغْرِیدِ ذَوَاتِ الْمَنْطِقِ فِی دَیَاجِیرِ الْأَوْکَارِ، وَمَا أَوْعَبَتْهُ الْأَصْدَافُ، وَحَضَنَتْ عَلَیْهِ أَمْوَاجُ الْبِحَارِ. وَمَا غَشِیَتْهُ سُدْفَهُ لَیْلٍ أَوْ ذَرَّ عَلَیْهِ شَارِقُ نَهَارٍ. وَمَا اعْتَقَبَتْ عَلَیْهِ أَطْبَاقُ الدَّیَاجِیرِ وَسُبُحَاتُ النُّور.ِ وَأَثَرِ کُلِّ خَطْوَهٍ. وَحِسِّ کُلِّ حَرَکَهٍ وَرَجْعِ کُلِّ کَلِمَهٍ. وَتَحْرِیکِ کُلِّ شَفَهٍ وَمُسْتَقَرِّ کُلِّ نَسَمَهٍ، وَمِثْقَالِ کُلِّ ذَرَّهٍ، وَهَمَاهِمِ کُلِّ نَفْسٍ هَامَّهٍ. وَمَا عَلَیْهَا مِنْ ثَمَرِ شَجَرَهٍ، أَوْ سَاقِطِ وَرَقَهٍ أَوْ قَرَارَهِ نُطْفَهٍ أَوْ نُقَاعَهِ دَمٍ وَمُضْغَهٍ. أَوْ نَاشِئَهِ خَلْقٍ وَسُلَالَهٍ. لَمْ یَلْحَقْهُ فِی ذَلِکَ کُلْفَهٌ. وَلَا اعْتَرَضَتْهُ فِی حِفْظِ مَا ابْتَدَعَ مِنْ خَلْقِهِ عَارِضَهٌ. وَلَا اعْتَوَرَتْهُ فِی تَنْفِیذِ الْأُمُورِ وَتَدَابِیرِ الْمَخْلُوقِینَ مَلَالَهٌ وَلَا فَتْرَهٌ. بَلْ نَفَذَهُمْ عِلْمُهُ، وَأَحْصَاهُمْ عَدَدُهُ، وَوَسِعَهُمْ عَدْلُهُ، وَغَمَرَهُمْ فَضْلُهُ مَعَ تَقْصِیرِهِمْ عَنْ کُنْهِ مَا هُوَ أَهْلُهُ.
زمین را به موج‌های پرخروش و دریاهای مواج فرو پوشاند، موج هایی که بالای آنها به هم می‌خورد و در تلاطمی سخت، هر یک دیگری را واپس می زد، چونان شترانِ نر مست، فریاد کنان و کف بر لب، به هر سوی روان بودند. پس قسمت‌های سرکش آب از سنگینی زمین فرو نشست و هیجان آن بر اثر تماس با سینه زمین آرام گرفت زیرا زمین با پشت بر آن می‌غلطید و آن همه سر و صدای امواج ساکن و آرام شده چون اسب افسار شده رام گردید خشکی‌های زمین را در دل امواج گسترد و آب را از کبر و غرور و سرکشی و خروش باز داشت و از شدت حرکاتش کاسته شد و بعد از آن همه حرکتهای تند ساکت شد و پس از آن همه خروش و سر کشی متکبرانه به جای خویش ایستاد پس هنگامی که هیجان آب در اطراف زمین فرو نشست و کوه‌های سخت و مرتفع را بر دوش خود حمل کرد چشمه‌های آب از فراز کوه‌ها بیرون آورد و آب‌ها را در شکاف بیابان‌ها و زمینهای هموار روان کرد و حرکت زمین را با صخره‌های عظیم و قله‌های بلند نظم داد و زمین به جهت نفوذ کوه‌ها در سطح آن و فرورفتن ریشه کوهها در شکاف‌های آن و سوار شدن بر پشت دشت‌ها و صحراها از لرزش و اضطراب باز ایستاد و بین زمین و جو فاصله افکند و وزش بادها را برای ساکنان آن آماده ساخت تمام نیازمندی‌ها و وسائل زندگی را برای اهل زمین استخراج و مهیا فرمود آنگاه هیچ بلندی از بلندی‌های زمین را که آب چشمه‌ها و نهرها به آن راه ندارد وا نگذاشت بلکه ابرهایی را آفرید تا قسمت مرده آن احیا شود و گیاهان رنگارنگ برویند قطعات بزرگ و